De volgende tekst geeft een verzameling van voorbeelden waar schaken en kunst samenkomen. Ze zijn in de afgelopen drie maanden door mij vergaard, en op 5 september 2015 in een lezing, als 'n soort improvisatie, gepresenteerd. De lezing werd in- en uitgeluid door enkele omkaderende gedachten over het onderwerp.

Schaken en kunst: beiden openen een venster op de wereld.

Natuurlijk zijn het ook middelen ter verstrooiiing, ter vermaak. Maar ik kijk graag dieper en verder.Voor mij zijn het voertuigen om je nieuwsgierigheid naar de wereld vleugels te geven, om je opmerkingsgave aan te wakkeren. Instrumenten om te leren ook. Interactie met mensen, kunstenaars en schakers, het kan inspireren om in de wereld te handelen, naar eigen vermogen.

Met mijn muziekvriend German Popov was ik in 2013 in Kazan, Tatarstan (2013). Ik had daar natuurlijk het graf van Rashid Gibiatovich Nezhmetdinov moeten bezoeken; het kwam er niet van. Over wie heb ik het? Nezhmetdinov: bekend van de partij Polugaevsky-Nezhmetdinov, Sochi 1958, kampioenschap USSR. Oudindische partij met f3, Le3, Pge2, Pg3, Le2,- zwart sloeg op d4 en zette een scherpe actie met f5 in op de koningsvleugel; dat werd gevolgd door een beroemd dameoffer. Geboren in 't arme Kazakhstan in een gezin van Tataren, werd N. op jonge leeftijd wees, waarna hij met de rest van de familie naar 't welvarende Kazan vertrok, dat ligt ten noorden van Kazakhstan. N. was een wonderkind, eerst was hij erg goed in dammen, maar dat werd onderbroken door militaire dienst. Daarna speelde hij dam- en schaaktoernooien naast elkaar. Pas later brak hij door; hij was 5x schaakkampioen van Sovjet Unie, en minstens 1x dam-kampioen van de Sovjet Unie in de jaren 50.

Wat mij hier treft is het verhaal van een arme jonge Tataar die als het ware vanuit niets komt en toch een groot schaker word. Zijn grafsteen is een schaakmonument en een bedevaartsoord voor schakers.

Mijn tweede voorbeeld gaat over de betekenis van schaken ver in de tijd terug, via een muzikale parallel. In John Woo's film Red Cliff (2008-09), gesitueerd in de periode van de zgn. drie koninkrijken/staten (China 3de eeuw na Chr.), maakt muziek (dit had schaken kunnen zijn!) deel uit van een hofcultuur met verfijnde en gelaagde rituelen. Muziek had een bijzondere plek (China kende een ministerie van [gezond] geluid!). Het gaat me om het volgende filmmoment: Kanselier/adviseur Zhuge Liang (actuer Takeshi Kaneshiro) van Shu Han (Centraal China) bezoekt heerser van Wu Han (Oostelijk China) Zhou Yu (Tony Leung) om een alliantie te vormen tegen de aggressor Cao Wei (Noordelijk China). De ontmoeting bestaat uit inspectie van de troepen, overleg/"vergaderen", gevolgd door een muzieksessie: een improvisatie van 2 personen op de Qin/Guqin (2 stuks). In die sessie maakt muziek de conclusie: er moet oorlog gevoerd worden, de aggressor uit het noorden moet gepareerd worden, daartoe moeten de 2 partijen hun krachten verenigen. Muziek als een ritueel met culturele betekenis.

In Nederland kennen we Eschers Metamorphose (er bestaan 3 stuks); eerder al heb je in Parijs en New York gemeenschappen van kunstenaars, schrijvers, dichters etc., waarin schaken een organische plek had. Denk aan Man Ray, Duchamp (bv. 't werk Trébuchet), Dali (tot voor kort had chessgames.com een 'beeld-luik' van Dali op de site, een detail uit een schilderij - figuren op enorm lange spriet-achtige poten in de woestijn - afkomstig uit De verzoeking van de heilige Antonius), Nabokov, Zweig, Ernst, Couperus (Het Zwevende Schaakbord).

Ingmar Bergman, The Seventh Seal (Det sjunde inseglet), 1957 maakt sterk gebruik van schaken als allegorie (strijd op leven en dood). In B.'s film ontmoet de Dood, vermomd als monnik, Anthonius Block (let op de naam!). Block is een uit het Heilig Land teruggekeerde kruisvaarder, aan 'n strand in 't Noorden schaakt hij ter verstrooiing tegen zichzelf. Nu roept de Dood hem tot zich; Blocks tijd is gekomen (om te sterven). De ridder weet zijn leven te rekken voor de duur van een schaakpartij...

Liefde voor Hout, 1979 is een documentaire van Jop Pannekoek (prod. en regie) en Max Pam, met Timman, Ree, Andersson en Donner. Deze film geeft je het gevoel dat de schaakwereld een parallelle wereld kent, een soort cultus waarin onder meer de mysteriën van de schaakvoorbereiding beoefend worden.

Een sjamaan wonend in Amsterdam kreeg voor zijn diensten, denk aan genezing van een zieke c.q. verlichting van psychisch lijden in Tuva, een Russische Republiek in Siberië, een prachtig schaakspel van ivoor, als tegenprestatie/betaling. Mijn oog is gevallen op dat spel, ik zou het willen kopen.

Een Mexicaanse kunst-student sprak me pas geleden aan op de relatie schaken - kunst, hij zei: in het leven begint de ene mens met minder (slechtere) stukken dan de ander... Hij verzamelt schaakborden en hij maakt schaakstukken, ze zijn wat mellow, grappig plomp, en in die zin inderdaad meer gelijkwaardig...

Satyajit Ray, The Chess Players, 1977.

Voorbeeld van schaken als kunst: wat er gebeurt in een partij Kasparov-Karpov, Spanjaard, Flohr-systeem, (1990). Wit offert materiaal op de koningsvleugel voor aanval en, in de woorden van Ray Keene, met elk stuk dat verdwijnt neemt de actie-radius en het vermogen van de overgebleven stukken toe.

Vb. van kunst in 't schaken: Timman die droomt over schaken, en mogelijke oplossingen van schaakstellingen, -problemen, en persoonlijke geschiedenissen van schakers (Aljechin) beschrijft. In zijn droom komt het tot harmonie. Hoe schaken het leven van een grootmeester helemaal, en op een mooie manier, kan doordringen.

Film: Terence Young, From Russia with Love, 1963.
Als schaken en kunst concreet bij elkaar komen gaat er ook wel eens iets mis. Ter illustratie: de bekende scène uit From Russia with Love (1963), de James Bond film met 't slot van Spassky's partij tegen Bronstein uit 't Kampioenschap van de USSR 1960, een Koningsgambiet, partij van 23 zetten. De Tsjech Kronsteen, meesterspion in het mondiale misdaad-sindicaat SPECTRE, en schaakgrootmeester, speelt tegen Canadees MacAdams. Het decor van 'n Venetiaans palazzo, met arbiters en een prachtig demonstratie-bord, ademt aristocratische luxe maar dit wordt allemaal onderuit gehaald door aanstellerij, ongeloofwaardige spelvoering (de manier waarop de spelers hun zetten doen), en wederzijds loeren naar elkaar.

(Een wetenswaardigheid: de Schot John B Hendersohn heeft opgemerkt: "The only difference between the two games was that, in the Bond movie, there were no pawns on d4 and c5. This remained a mystery for 40 years until it was revealed that the legendary Bond producers, Albert “Cubby” Broccoli and Harry Saltzman, mistakenly believed there to be a copyright on chess games, so they had the pawns removed from the board." Met als gevolg dat er in de Bond-partij 'n "gat" ontstond; in de film heeft zwart een ontsnappings-mogelijkheid: schaak met de dame op c5,- hiervan maakt zwarty echter geen gebruik. (Ook Tim Krabbé heeft hierover geschreven.)

Meer films:
Chess Fever, 1925, Pudovkin, met een lachende Capablanca...
Films met Harry Potter, Sherlock Holmes...
"Prison Films": The Shawshank Redemption, 1994.
Guy Ritchie, Revolver, 2005. Mooi filmwerk van de gespeelde schaakzetten, gesitueerd in "Gentlemen's Chessclub", London.
The Luzhin Defense, Marleen Gorris, 2005(?).
James Napier Robertson, The Dark Horse, 2014.
Deze recente film is gebaseerd op het leven van Genesis Potini, briljante Nieuw-Zeelandse snelschaker met 'n bipolaire stoornis, Maori van de stam Ngati Porou, die zich inzette voor de traditie van zijn stam, door op een zijspoor geraakte jongeren 'n nieuw doel te geven met schaken. Zo krijgt hij waardigheid terug.

Lewis Carroll, Through the Looking Glass, and what Alice Found There, 1871.

DE HIPPIE in mijn buurt met het afgedankte café-schaakbord (het café is net failliet gegaan) op straat, grote stukken binnen.

Rodchenko, schaakmeubel in een futuristische abstracte stijl.

Marcel Duchamp, Het Grote Glas, of De Bruid door haar Vrij-gezellen Ontbloot, Zelfs, 1916 - 1923 - onvoltooid verklaard door de kunstenaar. Kunst die je een zeer complexe 'stelling' voorzet, om verder te analyseren, om uit te spelen, maar in suspense, zonder directe oplossing, je moet zelf aan het werk.

1932: Opposition et Cases Conjugées sont Réconciliées par MD et VH, uitgegeven door L'Echiquier, Brussel. Wonderlijk boek.

René Magritte. Schilderijen met stenen in de lucht... Schilderij van aangevallen koning. Mooi vb. van kunstenaar die de regels verandert.

Macalda di Scaletta, Prinses van Ficarra, 1240 - ±1308. Goede schaakster die de Emir en andere beroemde mannen verslaat.

Liberale da Verona, Scene from a Novella / The Chess Players, ±1475, tweeluik. Wat gebeurt er hier? Schaken als Voorspel...

Paul Klee. GOED! Zwevende stukken...

Erwin Olaf, Chessmen, 1987 (fotoboek). GOED! Heidens spel!

John Cage, Reunion, 1986; Guido van de Werve, Nummer 11 - The King's Gambit Accepted, The Number of Stars in the Sky & Waiting for an Earthquake. Plek: Manhattan Chess Club, Marcel Duchamp en Robert Fischer waren hier lid, met schaakbord als mechanische piano. Van der Werve speelt met wit tegen Leonid Yudasin. (Muziek-)Compositie voor schaakspel en 9 strijkers.

Zeer recent en boeiend kunstwerk:
Valentina Vetturi, Primo movimento (La Mossa di Ettore), 2014.
Audio track 20' (Of: Chess sheet-score), table-board 75x75x80 cm (white pencil & engraved gold leaf).
(Expositie: Esercizi di Rivoluzione, MAXXI, 2014; Motto: regels zijn serieus maar ze kunnen veranderd worden.) Op het bord is 'n pijl gemarkeerd die staat voor de op 3 na laatste zet van een partij -zwart paard c7-d5-, waarbij de speler die gaat winnen, opzettelijk verliest.
La Mossa di Ettore is a work inspired by Ettore Majorana (1906-1959?), a nuclear physicist and chess player, whose mysterious disappearance spawned a series of theories. A voice, broadcast into the museum galleries, talks about a chess game played es-pecially on 5 October 2014 at MACRO – Museo d’Arte Contem-poranea Roma, by two chess masters, Lexy Ortega (Camaguey, Cuba 1960, nu wonend in Italië en coach van het Italiaanse Nationale Team) and Massimiliano Lucaroni (Latina, 1969).

With them, the artist introduced a new chess move inspired by Majorana, who is said to have decided to pull out from a potentially disastrous situation after he became involved in the possibledevelopment of nuclear fission.The space has a table-chess-board,with engraved squares anticipating the end of the game. Ettore Majorana verdween in 1938 onder geheimzinnige condities op een bootreis van Palermo naar Napels. Hij laat op 25 maart 1938 een briefje achter in Palermo dat hij met warme herinneringen zal terugdenken aan de directeur en medewerkers van 't instituut voor natuurkundig onderzoek in Napels, "tot tenminste 11 uur vanavond."... Hij was 'n briljant theoretisch natuurkundige die 'neutrino masses / dark matter' onderzocht, en o.m. samenwerkte met Heisenberg (in de 'beroemde' tv-serie Breaking Bad tooit Walter White, de leraar scheikunde die de drug crystal produceert, zich met 't pseudoniem Heisenberg). Het verhaal van Majorana's geheimzinnige verdwijning doet denken aan kunstenaar Bas Jan Ader, die in 1975 op zee verongelukte boven de Ierse kust op een reis in een zeilboot, die hij als kunstwerk zag en de titel gaf van Ouspensky's boek met daarin de "leer" van Gurdjieff (een mysticus uit Klein-Azië): In Search of the Miraculous.

Ander mooi werk: André van Bergen, Schaakbord met Valluiken, ±2000. In de velden d3, c4 en d4 zijn ronde cirkels gezaagd waardoor de stukken die op die velden geraken een toontje lager zingen. Een direkt en sterk werk. "Less Is More".

Schaken: vervoering en verbeelding (L-M Sneep/Bronstein). Kunst: (versterking van) perceptie en emotie (Kader Attia). Daartussen bestaan natuurlijk veel raakvlakken. De wereld die zo omvat wordt is zeer groot, en verdient nadere bestudering.

                                                                                                                              ===

Foto: Harry Gielen.